مقاله : چيستي، چرايي و چگونگي حفظ عمومي قرآن كريم »

چيستي، چرايي و چگونگي حفظ عمومي قرآن كريم »

اشاره

در سال هاي اخير موضوع حفظ قرآن كريم در جامعه بيش از گذشته مطرح شده است. آنچه بيش از همه نگارنده را به نوشتن اين مقاله واداشت، مشاهده شتابزدگي ها، سطحي نگري ها و ساده انديشي ها و در نتيجه بروز آسيب هاي تربيتي به ويژه در دوره هاي تحصيلي است كه گاهي به دين گريزي كودكان و نوجوانان منجر مي شود. لذا از تمام كساني كه به تعليم حفظ قرآن كريم مبادرت مي ورزند خواهشمندم ضمن مطالعه اين مقاله، در مطالب گفته شده عميق تر و دقيق تر بيانديشند و نيز با نقد اين نوشتار، به پرورش و اثر بخشي آن كمك نمايند.

مقدمه

در آغاز بعثت پيامبر اكرم صلي ‌الله ‌عليه‌ و ‌آله‌ براي حفظ قرآن كريم از تحريف و نيز گسترش آن، راهي جز به خاطر سپردن آيات الهي وجود نداشت؛ ولي اکنون که چاپ و نشر به پيشرفتي باور نکردني دست يافته، چه ضرورتي براي حفظ قرآن كريم وجود دارد؟ در صورتي كه ضرورتي براي اين موضوع وجود داشته باشد، آيا امكان حفظ قرآن كريم توسط عموم افراد جامعه به ويژه عموم كودكان و نوجوانان كشور وجود دارد؟ با توجه به تفاوت آموزش عمومي قرآن با آموزش هاي تخصصي، چگونه مي توان به عمومي سازي حفظ قرآن مبادرت ورزيد؟ . هدف از اين نوشته، پرداختن به چنين سؤال هايي است كه در قالب تبيين اجمالي چيستي، چرايي و چگونگي » ( فلسفه وجودي) حفظ عمومي قرآن كريم تقديم مي شود.

الف : چيستي حفظ قرآن                                     

بيش از هر چيز بايد ديد هستي » و چيستي » چيست؟ هستي » موضوعي جدا از چيستي » است که در فلسفه به آن ماهيت » گفته مي شود. هستي » همان تصوري است كه ما از يک شي در ذهن خود داريم. مثل تصوري که از يک درخت داريم.

ولي چيستي » که در فلسفه به آن وجود » گفته مي شود. تصوري كه ما از يک موضوع داريم و در عين حال، آن موضوع را در پيش روي خود مي بينيم ( مانند لمس يک درخت )

همه ما درباره حفظ قرآن كريم كم و بيش نظرات نزديك به هم داريم. اما آيا چيستي ما هم درباره حفظ قرآن يكسان است؟ لذا براي درك چيستي حفظ قرآن، بايد اول آن را تعريف » كرد. بديهي است اين تعريف بايد جامع و مانع باشد تا از تفسير به رأي و بدفهمي در امان بماند. آنچه در زمينه تعريف حفظ قرآن در كتب و مقاله ها يافت شد، اجمالاً به شرح زير است : حفظ قرآن يعني ياد گرفتن و از بَـر کردن قرآن کريم » و حافظ قرآن يعني کسي که همه قرآن كريم و يا بخشي از آن را از بر باشد. »

همانطور كه مي بينيد اين تعريف، مي تواند از جهات مختلف داراي اشكال باشد. هم از منظر جامعيت و هم از نظر مانعيت. مثلاً مي توان پرسيد در اين تعريف آيا منظور حفظ، همراه با فهم قرآن است يا بدون درك و فهم؟ همچنين آيا عمل كردن به آيه، شرط حافظ بودن هست و يا خير؟ آيا اين تعريف با آنچه در كتاب و سنت وارد شده مطابقت دارد؟ در لايه هاي بعدي اين تعريف بايد مشخص شود كه در اين تعريف، مخاطب حفظ قرآن، مخاطب عام ( آموزش عمومي ) است و يا در اين تعريف تفكيكي بين حوزه عمومي و تخصصي صورت نگرفته است؟

حفظ عمومي  قرآن »

با توجه به اهميت حفظ قرآن كريم در سال هاي اخير و تأكيدات مقام معظم رهبري بر عمومي سازي حفظ قرآن و نيز با عنايت به محوريت تربيت ده ميليون حافظ قرآن » در اهداف آموزش عمومي قرآن ( مصوب شوراي توسعه فرهنگ قرآني كشور ) و نيز جدايي آموزش عمومي قرآن از آموزش هاي تخصصي در اين سند، ضرورت توجه بيش تر و عميق تر به اين موضوع را اثبات مي كند. لذا بهتر است در تعريف حفظ قرآن، به اين نكته نيز پرداخته شود.

حفظ عمومي ( يا اجمالي، يا مقدماتي و يا نسبي ) درجه اي از حفظ قرآن است كه در آن حافظ قرآن ضمن تسلط نسبي بر آيات و سوره هاي خاص، با مفهوم اجمالي برخي از آيات آشناست و از آن در فرايند تفكر و عمل بهره مي گيرد. به صورت خلاصه مي توان گفت :

حفظ عمومي قرآن = حفظ حروف + حفظ حدود »

حفظ حروف يعني حفظ الفاظ ( كلمات، عبارات و آيات قرآن كريم ) همراه با حفظ حدود يعني عمل به معاني، مفاهيم و معارف آن )؛ و حافظ قرآن كسي است كه با از بَر كردن الفاظ قرآن كريم و فهم و تدبر در آن ها، برنامه زندگي فردي و اجتماعي خود را تعيين كرده و با عمل به محفوظات، سعي در حفظ خود، از اشتباهات كوچك و بزرگ دارد.

تاريخچه حفظ قرآن

از آنجا كه حفظ قرآن كريم از اولين و مهمترين شيوه هاي تبليغ و تريج دين اسلام بوده است، لذا بيان تاريخچه اجمالي مفيد و بلكه لازم به نظر مي رسد. اهميت حفظ قرآن در صدر اسلام از آن جهت بوده كه اغلب مردم از مهارت خواندن و نوشتن محروم بودند. لذا حفظ قرآن مورد تأكيد بود. چرا كه يكي از ابزار صيانت از تحريف قرآن محسوب مي شد. روش و منش ( سنت ) پيامبر اكرم در صدر اسلام روش اِقراء » و اِسماع » بود.

الف) روش اِسماع قرآن »

اِسماع » در لغت به معناي شنواندن است و اين کار به همين معنا در قرآن به کار رفته است. (سوره روم، آيه 52) مراد از اِسماع قرآن، شنواندن آن به گوش مردم است که معمولاً در مکه و نسبت به مشرکان قريش، حاجيان و رهگذران صورت مي‏پذيرفت.

طبق شواهد تاريخي، در سال‏هاي ابتداي رسالت، رسول خدا (ص) در مسجد الحرام مي‏نشست و به تلاوت قرآن مي‏پرداخت و يا به نماز مي‏ايستاد و سوره‏هايي را قرائت مي‏کرد و به اين ترتيب آيات قرآن را به گوش رهگذران مي‏رساند. به عبارت ديگر، رسول خدا (ص) در قالب عبادات روزانه خود، رسالت تبليغي خويش را نيز دنبال مي‏کرد.

واضح است که در اين موارد، آيات قرآن بدون هيچ توضيحي به گوش مردم مي‏رسيد و اشکالي هم در کار رسول خدا (ص)که ابلاغ کلام وحي بود، به وجود نمي‏آورد. زيرا آيات و سوره‏هاي مکي بر محور عقايد از جمله مبدأ و معاد دور مي‏زد و به دليل تکرار مضامين آن در سوره‏ها، درک آن‏ها آسان بود. علاوه بر آن، مخاطبان اين آيات قوم عرب و آشنا به زبان قرآن بودند و براي فهم آن آيات و به ويژه اخطار و انذارهاي قرآن، مشکلي احساس نمي‏کردند.

ب) روش اِقراء قرآن »

پيامبر اعظم صلي الله عليه و آله در مقابل مؤمنان، سياست اقراء قرآن » را پيش گرفت که به معناي تعليم همه جانبه قرآن » بود. ضرورت اين کار از آنجا بود که مؤمنان پس از وارد شدن به دايره مسلماني، نيازمند آموزش احکام ديني بودند. اما آيات قرآن غالباً فاقد جزئيات احکام و مقررات ديني بود. لذا رسول خدا صلي الله عليه و آله در کنار تعليم قرآن، گاه با توضيحات شفاهي و گاه به شکل عملي، مؤمنان را در جريان جزئيات احکام و شرايع قرار مي‏داد و به تدريج با تفسير بسياري از آيات قرآن آشنا مي‏کرد.

اعزام حافظان قرآن

همچنين حافظان قرآن، مبلغان اصلي دين مبين اسلام بودند كه ضمن تسلط بر حفظ الفاظ و معاني آيات و سوره ها، يا سنت نبوي و سيره علوي را از نزديك درك كرده و يا از طريق شاگردان و صحابه ايشان با تفسير و احكام و روايات آشنا شده بودند. ايشان نقش بزرگي در گسترش شريعت اسلام از طريق تعليم قرآن كريم داشتند و بسياري از ايشان در اين راه به شهادت رسيدند. تنها در يكي از جنگ ها، حدود 70 نفر از حافظان قرآن به شهادت رسيدند.

 ب : چرايي » حفظ قرآن کريم                              

كاركرد حفظ قرآن

آنچه گفته شد تنها دلايل توجه به موضوع حفظ قرآن نيست؛ بلكه مهم ترين و اصلي ترين محوري كه امروز  نياز به حفظ قرآن در جامعه را با اهميت جلوه مي دهد، اين است كه حافظ قرآن مي تواند از اين مهارت در زندگي فردي و اجتماعي خود بهره گرفته و در سبك زندگي اسلامي و ديني خود و به ويژه در ميادين سخت فرهنگي و اعتقادي به آن تمسك يابد. البته اگر حفظ الفاظ صرف نباشد. » و امروز مهم ترين كاركرد تربيت حافظان قرآن بايد همين معنا باشد.

پس، کلام الهي تنها براي جلوگيري از تحريف و نابودي به خاطر سپرده نمي‌شد تا با پيشرفت صنعت چاپ، حفظ قرآن بيهوده جلوه کند. بلكه انگيزه‌هاي گوناگوني براي حفظ قرآن كريم وجود داشته و دارد.

با عنايت به موضوع گسترش حفظ عمومي قرآن كريم بايد با توجه به نياز »، توان » و ذائقه » مخاطبان برنامه ريزي شود؛ و الا با توجه به دشواري هاي حفظ و تثبيت آن براي عموم مردم، گسترش اين مهارت، عقيم و بي نتيجه خواهد بود.

به عقيده نويسنده : گسترش حفظ قرآن كريم در سطح عمومي، عقيم خواهد بود، اگر در كنار سبك زندگي اسلامي و بر اساس نياز مخاطب ارائه نشود. » و اين مهم در عرصه و گستره عمومي حتماً نيازمند پيوست پژوهشي و برنامه ريزي درسي و آموزشي است.

برنامه ريزي درسي » بخش از برنامه ريزي آموزشي است كه طي آن اهداف، محتواي آموزشي، روش تدريس و ارزش يابي مشخص مي شود. برنامه ريزي درسي فرايندي است كه از نيازسنجي شروع و به ارزش يابي پيشرفت تحصيلي كه نقطه اطمينان بخش يادگيري است ختم مي شود.

تعيين اهداف آموزش حفظ كه بر اساس نياز سنجي انجام مي گيرد، اولين گام در برنامه ريزي است. نيازسنجي فرايندي است كه وضعيت موجود را با توجه به شاخصه هاي وضعيت مطلوب مورد بررسي قرار داده و ضرورت هاي تربيتي آن را مشخص مي كند. اين نيازها بر اساس مطالعه و شناخت مخاطب، نظرات علمي و ديدگاه هاي كارشناسان و شرايط موجود تعيين مي شود و بر اساس آن اهداف قصد شده يك برنامه تعيين مي گردد.

اكنون بايد ديد براي تعيين اهداف قصد شده براي برنامه حفظ قرآن كريم در دوره عمومي از كدام شيوه براي نياز سنجي استفاده شده و بر اين اساس چه اهدافي مشخص شده است؟ اما قبل از مشخص كردن اهداف، بايد به ضرورت و امكان كه دو شرط لازم براي هدف گذاري هستند، توجه دقيق شود.

ضرورت حفظ قرآن

در ضرورت و چرايي حفظ قرآن كريم چندان اختلاف نظري وجود ندارد. بحث بيشتر بر سر امكان حفظ » است. علاوه بر آنچه درباره ضرورت حفظ قرآن كريم اشاره شد، خوب است ابتدا ببينيم قرآن كريم و روايات شريف در زمينه حفظ قرآن كريم چه ديدگاهي دارند و به اين موضوع، چگونه نگريسته شده است؟

در قرآن كريم

شايد تنها آيه اي كه به صراحت به موضوع حفظ قرآن اشاره كرده همين آيه باشد :

بَل هُـوَ آياتٌ بَيِّـناتٌ فِي صُدورِ الَّـذيـنَ اوتُوا الـعِلـمَ

بلکه اين قرآن، آيات روشني است، در سينه هاي کساني که به آنها علم [الهي] داده شده است

وَ مايَجـحَـدُ بِآياتِـنا اِلَّا الـظَّالِـمونَ

و هرگز آيات ما را جز ستمکاران انکار نمي کنند.

سوره عنكبوت، آيه 49

البته در تفاسير شيعه از جمله تفسير البرهان مصداق بارز صاحبان علم که قرآن بر سينه هاي آنان جاي گرفته را ائمه معصومين عليهم السلام » که جانشينان بر حق پيامبر گرامي صلي الله عليه و آله هستند، معرفي مي‌کند. علامه طبرسي در جوامع الجامع علاوه بر پيامبر و ائمه، دانشمنداني که قرآن را حفظ و در سينه هاي خود جاي داده‌اند و معناي آن را در سينه هاي خود جا داده اند مصداق اين آيه مي داند. در اين آيه معيّت و همراهي آيات قرآن با علوم الهي در سينه هاي صاحبان خرد، نكته ظريف و مهمي است.

برخي روايات شريف

در بخش روايات شريف، در باب حفظ قرآن كريم مطالب فراواني را مي توان ذكر كرد كه به بيان يك مورد بسنده مي شود. پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله مي فرمايد:

اِنَّ الّـذي لَيـسَ في جَوفِـه شَيءٌ مِـنَ الـقُـرآنِ، کَالـبَيـتِ الـخَـراب »

همانا کسي که اندرونش چيزي ازقرآن نيست، همانند خانه‌اي ويران است.

خانه دل آدمي بدون وجود نور قرآن، بي فروغ و ظلماني است. اين نور قرآن است  که در مسير دشواري‌هاي دنيا مي تواند چراغ راه باشد. و البته حفظ قرآن زمينه‌اي را مهيا مي کند تا نور قرآن به مرور وارد قلب انسان شود.

در كلام رهبر معظم انقلاب

آنچه كه از بيانات حكيمانه مقام معظم رهبري در ديدار جامعه قرآني کشور با معظم‌له در 1390 درباره تربيت ده ميليون حافظ قرآن مطرح مي شود را يك بار ديگر با دقت بخوانيم : يكي از چيزهايي که مي تواند تدبر در قرآن را به ما ارزاني بدارد، حفظ قرآن است. ما حافظ قرآن کم داريم. من قبلاً گفتم که در کشور ما حداقل بايد يک ميليون نفر حافظ قرآن باشند - حالا يک ميليون که عدد کمي است نسبت به اين جمعيتي که ما داريم - اما حالا چون دوستان الحمدللَّه يک مقدماتي فراهم کرده‌اند، کارهائي را مشغول شده‌اند و دارند برنامه‌هائي را فراهم مي‌کنند براي اينکه ان‌شاءاللَّه حفظ راه بيفتد، ما هم اميدمان بيشتر شده و به جاي يک ميليون، مي گوئيم ان‌شاءاللَّه ما بايد ده ميليون نفر حافظ قرآن داشته باشيم. » 5/5/1390

همان طور كه ملاحظه مي شود ايشان موضوع حفظ قرآن را مقدمه تدبر » معرفي مي كنند. لذا بايد با همين نگاه حكيمانه به حوزه تربيت و يادگيري حفظ قرآن ورود پيدا كرد. چرا كه غير از اين باشد، حفظ قرآن از ابزار هدايت به هدف تبديل شده و محوريت تدبر و هدايت بودن قرآن به فراموشي سپرده خواهد شد. و اين يعني استحاله فرهنگي

امكان حفظ قرآن

با توجه به ضرورت تربيت و رشد و تعالي انسان از مرحله بودن ( بالقوه ) تا شدن ( بالفعل ) در منابع اسلامي به ويژه قرآن و حديث، نمي توان تصور كرد كه قرائت يا حفظ قرآن بدون درك معنا و تفكر در مفهوم آن و بدون تلاش و مجاهدت در عمل و تنها با خواندن مكرر الفاظ، چندان توفيق چشمگير و اثربخشي حاصل گردد.

از اين رو براي ممكن ساختن حفظ قرآن بايد مخاطب يا مخاطبان را خوب شناخت. شناخت كمي و كيفي ايشان و گستره فعاليت و توجه به امكانات و توانايي ها در انتخاب اين كه چه آياتي را بايد به چه مخاطبي آموزش داد؟ » كمك شاياني مي كند.

اين كه بگوييم 14 ميليون دانش آموز ( از 7 ساله تا ساله ) در طول يمسال تحصيلي حافظ جزء 30 قرآن بشوند قطعاً امري ناممكن است زيرا كه نه ضرورت آن و نه امكان آن معلوم است و نه بر اساس شرايط و ضوابط اينكار عقلاني و منطقي است.

چند تذكر مهم

1. با توجه به ضرورت تربيت و رشد و تعالي انسان از مرحله بودن ( بالقوه ) تا شدن ( بالفعل ) در منابع اسلامي به ويژه قرآن و حديث، نمي توان تصور كرد كه قرائت يا حفظ از فهميدن و حتي عمل مستقل و تهي باشد. لذا در هيچ آيه و روايتي، قرائت و حفظ قرآن كريم، بدون درك معنا و توجه به فهم و انديشه، ملاك و اعتبار چنداني ندارد.

در زمينه جدايي ناپذيري خواندن يا حفظ الفاظ قرآن، از درك معناي اوليه و نيز نهي مكرر از خواندن طوطي وار و بدون فهم و تدبر در قرآن، آيات و روايات فراوان است.

2. امكان حفظ قرآن در سنين كودكي، نبايد منجر به سوء استفاده از اين استعدادها به نفع اهداف خاص شود. محروم كردن دانش آموزان به ويژه در دوره ابتدايي به مدت يك تا سه سال از ادامه تحصيل و حفظ فشرده قرآن، از مصاديق روشن اين نوع موارد است. ( اين نوع برنامه ريزي ها جنبه عمومي ندارد. )
3. مقايسه كلاس هاي مدرسه با جلسات قرآن از جهات متعددي تفاوت دارد؛ لذا مقايسه مدارس با جلسات خاص قرآن، قياسي مع الفارق است.
4. حفظ و يا قرائت ترجمه آيات به جاي متن آيات و به تنهايي، توصيه نمي شود. ترجمه بايد در كنار متن مطرح شود تا فرصت مقايسه و بررسي درجه صحت و سقم آن مشخص گردد.

ج : چگونگي » حفظ قرآن کريم                                

با توجه به آنچه كه در زمينه چيستي و چرايي حفظ عمومي قرآن كريم گفته شد، اكنون مي توان به برنامه ريزي آموزشي و درسي حفظ قرآن اقدام كرد و به تدوين و تبيين چگونگي حفظ عمومي قرآن كريم در مدارس پرداخت.

انواع روش حفظ قرآن

پيش از هر چيز بايد ديد چه قالب هايي براي حفظ قرآن وجود دارد؟ و كداميك براي عموم مناسب تر هستند؟ براي همين منظور به اين تقسيم بندي ها توجه كنيد :

الف- روش هاي حفظ كمّي :

در اين نوع از حفظ، ملاك تعداد صفحات و آيات است. هرچه بيشتر؛ بهتر و مقبول تر. اين نوع از حفظ قرآن كه به آن حفظ ترتيبي » گفته مي شود، حداقل به سه شكل انجام مي شود :

• از اول جزء ( مانند حفظ جزء 30 )
• از اول قرآن كريم ( از سوره حمد و بقره تا ناس )
• از اول سوره ( مانند حفظ سوره ياسين )

تذكر مهم : همانطور كه ملاحظه مي شود حفظ ترتيبي به دليل حجم بيشتر آيات و صفحات و سوره ها براي عموم چندان مناسب نيست. بلكه اين روش براي معدود افرادي كه زمينه ( استعداد و انگيزه ) حفظ قرآن كريم را دارا هستند، توصيه مي شود.

ب- روش هاي حفظ كيفي

حفظ كيفي، حفظي است كه در آن علاوه بر حفظ الفاظ، بر ساير عناصر و مؤلفه ها نيز توجه دارد. مانند معنا، تدبر، تمسك، عمل، راهنمايي و . كه در نهايت به انس مادام العمر فرد با قرآن كريم » به عنوان كتاب هدايت مي شود. حفظ كيفي را مي توان به بخش هاي موضوعي، تخصصي و عمومي تقسيم كرد كه هريك مي توانند زمينه ساز ماتب بعدي نيز باشند.

1. حفظ موضوعي

در اين جا حفظ قرآن كريم را از ساده ترين مرحله آغاز مي كنيم :

• واژه : گاهي حفظ يك واژه قرآني براي يك كودك از حفظ يك سوره جذاب تر و مناسب تر است. واژگان مشترك زبان فارسي و قرآن را در متن آيات بيابيد و حفظ قرآن را با حفظ واژگان قرآني شروع كنيد. مانند : نور، كتاب، قلم و .
• تركيب : گاهي حفظ يك تركيب قرآني براي يك كودك جذاب است. تركيب هاي ساده و پركاربرد را در متن آيات بيابيد و دانش آموزان سؤال كنيد. مانند : نعمت الله، الحمد لله . و
• پيام قرآني : يك جمله قرآني پر معنا و هدايت گر مانند : و بالالدين احسانا » و با و قولوا للناس حسنا » در قرآن بيش از 3500 هزار پيام قرآني با مضامين تربيتي وجود دارد كه بيش از 500 پيام قرآني آن براي دانش آموزان دوره ابتدايي مناسب است.
• قطعه : يا فراز قرآني كه داراي موضوعاتي چون : نماز، روزه، مباهله، وحدت، ولايت، آيه الكرسي و . در قرآن بيش از 120 قطعه مناسب وجود دارد كه يك سوم آن براي دانش آموزان دوره ابتدايي مناسب است.
• تمثيل و داستان : در قران كريم بيش از 260 قصه قرآني آمده كه تعداد قابل توجهي از آن ها براي كودكان مناسب است. مي توان حفظ برخي از اين آيات را همراه با قصه مد نظر قرار داد.
• نيايش ها : در قرآن كريم حدود 110 ربنا آمده كه حدود نيمي از آن ها در حوزه آموزش عمومي قران و حدود يك سوم ربناها براي دوره دبستان هم مناسب هستند.
• آيه : گاهي برخي از آيات به دلايل مختلف بايد حفظ شود مانند آيات 88-87 سوره انبياء كه در نماز غفيله خوانده مي شود.
• سوره : گاهي سوره اي با محوريتي خاص مورد نظر حافظ قرآن است. مانند سوره فيل براي داستان ابرهه
• تدبري : آيه اي را حفظ مي كنيم و درباره آن در قرآن جستجو مي كنيم تا ببينيم مراد حقيقي خداوند از نزول اين آيه چه بوده است. ( مانند : اين سه آيه كه مكمل هم هستند و با تدبر به دست مي آيند : اقم الصلاه لذكري » الا بذكر الله تطمئن القلوب » يا ايتها النفس المطمئنه ارجعي الي ربك . » ) البته روش تدبر، مراتب و هر مرتبه مراحلي دارد.

2. حفظ تخصصي ( قرآن محور )

بين حفظ تخصصي و حفظ ترتيبي شباهت هايي وجود دارد اما رويكرد، هدفگذاري و چگونگي اين دو تفاوت هايي دارد. اين نوع حفظ هم به اشكال مختلفي وجود دارد :

• حفظ كامل با معنا : همان حفظ ترتيبي است البته همراه با درك معناي عبارات و آيات قرآن
• حفظ تركيبي : حفظ قرآن كريم همراه با يادگيري و رعايت يكي از فنون علم قرائت مانند تجويد، مفاهيم، تدبر
• حفظ جامع : حفظ قرآن با رعايت همه جوانب جامعيت قرآن مانند صحت قرائت،تجويد، معنا، تدبر، تفسير و . )

3. حفظ عمومي ( مخاطب محور )

حفظ عمومي را بايد عجين با حفظ اجمالي ( نسبي / مقدماتي ) دانست چرا كه عمومي سازي يك موضوع يادگيري، نيازمند ساده سازي، كاهش كميت و معنادار بودن آن است. به همين دليل براي عموم بايد از حفظ جمله » ( به جاي حفظ سوره و آيه ) يادكرد. البته جملات كوتاه و پرمعنا و تربيتي و متناسب با نياز، توان و ذائقه » اين نوع برنامه ريزي است كه مي تواند به عنوان زيربناي » ساير گونه هاي روش حفظ قرآن قرار گيرد. حفظ جملات تربيتي و كاربردي قرآن، نيازمند برنامه ريزي دراز مدت » است. و حتي در حوزه حفظ عمومي بايد به سلايق و علائق مخاطبات در انتخاب موضوعات و آيات حق انتخاب » داده شود. در ارزش يابي نيز، حفظ به صورت اجمالي و مقدماتي  ( نسبي ) » مد نظر و عمل قرار گيرد. همچنين حفظ عمومي قرآن با رويكرد جامع » يعني توجه به همه ابعاد آموزشي و تربيتي مد نظر قرار گيرد.

نتيجه بحث :                                                        

چنانکه گفته شد در صدر اسلام آيات قرآن كريم به صورت پراکنده و بر پوست و استخوان‌هاي شانه و دنده‌هاي جانوران، چوب‌هاي درخت خرما، سنگ‌هاي سفيد، کاغذ و پارچه ثبت مي‌شد و احتمال نابودي يا تحريف کلام الهي همواره وجود داشت. در اين موقعيت، پيامبر اسلام صلي‌الله‌عليه‌و‌آله‌وسلّم مسلمانان را به حفظ قرآن سفارش کرد و حتي گروهي را برگزيد تا بدين کار پردازند.

اما كاركرد حفظ قرآن رفته رفته در جامعه گسترش پيدا كرد. مهمترين و اصلي ترين كاركرد حفظ قرآن، بهرمندي از هدايت و راهنمايي قرآن است كه در حوزه هاي متعدد فرهنگي، اجتماعي، اقتصادي و . به ويژه تربيتي و اخلاقي و اعتقادي مؤثر و مفيد است.

در دوران معاصر هدف از حفظ قرآن، اغلب جنبه هاي تبليغي و ترويجي و نخبه گرايانه و تخصصي » دارد تا تربيتي و عمومي. امروز نيز بايد آن كاركرد تربيتي به عنوان محور گسترش فرهنگ حفظ قرآن كريم جايگزين حفظ تخصصي براي عمومي مردم قرار گيرد. براي اين كار پيشنهاد حفظ اجمالي جملات تربيتي قرآن » توصيه مي شود.

شيوه پيشنهادي

با توجه به آنچه گفته شد پيشنهاد نويسنده اين مطلب راه تحقق تربيت عمومي حافظ قرآن را در نگاه جديد نسبت به حفظ عمومي قرآن كريم دانسته و پيشنهاد مي كند، از حفظ قرآن به عنوان روشي براي انس بيشتر با قرآن » و نيز تقويت روانخواني قرآن كريم » استفاده شود. البته طرح اين پيشنهاد براي شرايط فعلي جامعه است. قطعاً در صورت موفقيت، امكان از اتقاء و رشد تكاملي آن وجود دارد.

  حفظ اجمالي جملات تربيتي قرآن كريم »  

قرآن كريم 6236 آيه و حدود 78 هزار كلمه و 320 هزار حرف دارد. اين اطلاعات چندان سودمندي براي عموم مردم ندارد. اما اينكه قرآن كريم داراي 25 هزار جمله است، مي تواند جاي توجه و تأمل بسيار باشد؛ چرا كه مراد خداوند از نزول قرآن كريم را بايد در داخل جمله جست و جو كرد. تا در آيه و سوره. لذا اگر آيات را به جملات تقطيع كنيم آن وقت مي توان جملات كوتاه و ساده و قابل فهم را همراه با معنا و تدبر اوليه به راحتي حفظ و به آن عمل كرد. به همين دليل به نظر مي رسد اگر قرار است براي عموم مردم برنامه حفظ قرآن طراحي، توليد و اجرا شود، بايد ويژگي هاي زير در نظر گرفته شود :

1- حفظ جمله » ( به جاي حفظ سوره و آيه ) مد نظر برنامه ريزان قرار گيرد. ( بيش از 3000 هزار جمله و عبارت تربيتي و موضوعي در قرآن كريم وجود دارد كه مي تواند حوزه عمومي قرآن را در مراحل اوليه پوشش دهد. )

2- به حفظ قرآن به عنوان يك ابزار » ( و نه هدف ) براي هدايت و راهنمايي و تربيت مخاطبان نگريسته شود. چرا كه قرآن، كتاب حكمت و هدايت است و حفظ آن نيز بايد حكيمانه و هدايتگر باشد.

3- حفظ عمومي قرآن نيازمند آموزش است و با تبليغ و ترويج و نخبه گزيني محقق نمي شود.

4- حفظ عمومي قرآن به عنوان زيربناي » ساير گونه هاي روش حفظ قرآن در نظر گرفته شود. ( الفباي حفظ قرآن )

5- حفظ جملات تربيتي و كاربردي قرآن به صورت دراز مدت و ميان مدت » برنامه ريزي و اجرا شود.

6- حفظ عمومي قرآن بايد كاملاً با نياز، توان و ذائقه » مخاطب تناسب داشته باشد. اين كار نيازمند برنامه ريزي يسيار دقيق و كارشناسانه است.

7- به مخاطبان در انتخاب موضوعات و آيات حق انتخاب » داده شده و در توليد محتوا سلايق و آزادي انتخاب مد نظر قرار گيرد.

8- در ارزش يابي، حفظ به صورت اجمالي و مقدماتي  ( نسبي ) » مد نظر و عمل قرار گيرد.

9- حفظ عمومي قرآن با رويكرد جامع » همه ابعاد آموزشي و تربيتي را مد نظر قرار دهد.

10- مدت آموزش حفظ عمومي نبايد طولاني، خسته كننده و محتواي سنگين و پرحجم باشد؛ در نتيجه بايد سطح بندي شده و به دوره هاي كوتاه مدت تبديل شود.

11- از آموزگاران و مربيان مدارس براي آموزش حفظ عمومي قرآن استفاده شود. زيرا تجربه نشان مي دهد در صورت حفظ اجمالي جملات تربيتي قرآن كريم، اعم اغلب معلماني كه خود حافظ قرآن نيستند، هم توان اجراي طرح را دارند و هم خودشان همراه با شارگردان به حفظ قرآن تشويق مي شوند. ( البته نياز به كارگاه هاي آموزشي در حدود 40 ساعت دارند. )

12- در مدارس از بخش هايي از كتاب هاي درسي دانش آموزان كه براي حفظ عمومي قرآن مناسب است براي حفظ عمومي قرآن استفاده شود.

تذكر مهم : پرداختن به حفظ قرآن كريم به عنوان يك فعاليت مستقل ( مانند طرح ملي حفظ جزء 30 ) براي دانش آموزان يك فعاليت فوق برنامه » است. ( و نه رسمي ) لذا اختصاص ساعت درسي به حفظ قرآن خلاف مصوبات قانوني است. 

***

ا

حال قرآن در مدارس خوب نيست. ( 12 آبان 1398 )

مقاله : « چيستي، چرايي و چگونگي حفظ عمومي قرآن كريم »

حال آموزش قرآن در مدارس خوب نیست. / مهر ۹۸